Categorieën
Nieuws

Weg met dat woord!

Dit evenement is voorbij. Heeft u een hekel aan reclamewoorden als genietmoment en beleving? Of stoort u zich aan het doorpakken, uitrollen en iets laten landen van managers? Dit jaar organiseert het Instituut voor de Nederlandse Taal voor de vierde keer de verkiezing ‘Weg met dat woord!’. Eind 2015 werd het foutieve gebruik van me…

Categorieën
Nieuws

Programma open huis

Dit evenement is voorbij. Woensdag 12 oktober, 14.00-17.00 uurMatthias de Vrieshof 2 en 3 te Leiden Presentaties Zaal 104, eerste verdieping Matthias de Vrieshof 3 14.15–14.30: Frieda Steurs over het Instituut voor de Nederlandse Taal 14.30–14.45: Vivien Waszink over Yurigate, sjoemelstaal en krokodel: nieuwe woorden zijn er altijd. 14.45–15.00: Rob Tempelaars en Carole Tiberius over…

Categorieën
Nieuws

Nieuwe website

Welkom op de nieuwe website van het Instituut voor de Nederlandse Taal.  Het Instituut voor de Nederlandse Taal is een omvorming van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, en bij deze verandering hoort ook een nieuwe website. Het uiterlijk van de website is eenvoudiger en eigentijdser (ontwerp: Studio de Ronners), maar u vindt nog steeds vertrouwde…

Categorieën
Nieuws

Open huis

Dit evenement is voorbij. Op woensdag 12 oktober van 14.00 tot 17.00 uur organiseert het nieuwe Instituut voor de Nederlandse Taal in Leiden een open huis. Iedereen die geïnteresseerd is in de Nederlandse taal is van harte welkom. Het Instituut voor Nederlandse Lexicologie is in de loop van 2016 omgevormd tot een vernieuwd instituut met…

Categorieën
Nieuws

Van à tot zwangerschap

Eind juni is het Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW) uitgebreid met onder meer de volledige beschrijving van 250 woorden. Naast omvangrijke basiswoorden uit het Nederlands, zijn, zoals in iedere update, ook weer flink wat neologismen toegevoegd. In deze update zijn, naast basiswoorden als gas, verte en vlakte, vooral de vervoermiddelen en de lichaamsdelen goed vertegenwoordigd: auto,…

Categorieën
Nieuws

Steunpunt Nederlands­talige Terminologie naar Instituut voor de Nederlandse Taal

Vanaf juli 2016 worden de taken van het huidige Steunpunt Nederlandstalige Terminologie (SNT) overgeheveld naar het Instituut voor de Nederlandse Taal. Voor de gebruikers van de diensten van het huidige SNT verandert er in principe niets. Zo blijft de website NedTerm bestaan, worden de producten Termtreffer en Termbeheerder verder in gebruik genomen en wordt de…

Categorieën
Nieuws

Frieda Steurs nieuwe directeur Instituut voor de Nederlandse Taal

De Raad van Toezicht van het Instituut voor de Nederlandse Taal heeft prof. dr. Frieda Steurs benoemd tot nieuwe directeur. Zij wordt de opvolger van prof. dr. Martin Everaert en treedt in het najaar van 2016 in dienst. Frieda Steurs (1958) is als hoogleraar verbonden aan de faculteit Letteren van de KU Leuven, campus Antwerpen.…

Categorieën
Nieuws

Europees woordenboek­portaal

In de huidige internationale en meertalige wereld zijn woordenboeken een belangrijk hulpmiddel. Online is er veel materiaal te vinden, maar hoe weet je nu of iets een kwalitatief goed naslagwerk is of niet? Het European Dictionary Portal biedt uitkomst. Het nieuwe woordenboekportaal helpt academici, vertalers, leraren en taalliefhebbers om de weg te vinden naar goede…

Categorieën
Nieuws

Verhuizing TST-materialen naar Instituut voor de Nederlandse Taal

Vanaf april 2016 zijn de digitale taalmaterialen van de TST-Centrale niet langer ondergebracht bij de Nederlandse Taalunie.

Categorieën
Nieuws

Van asieltsunami tot zeevluchteling

Begin april is het Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW) uitgebreid met onder meer de volledige beschrijving van 406 woorden. Naast actuele begrippen zoals asieltsunami en zeevluchteling, zijn ook alledaagse woorden en woorden uit Suriname en het Caraïbisch gebied toegevoegd. Naar aanleiding van de vluchtelingenkwestie introduceerde PVV-leider Geert Wilders het woord asieltsunami voor een ‘overweldigende stroom aan…

Categorieën
Nieuws

Carwashrokken & poepvrije wc-borstels in Neerlandia

Een carwashrok is geen bedrijfskleding van de carwash: het is een rok met stroken die lijken op de flappen in de wasstraat. Carwashrok is een van de vele nieuwe woorden van 2015, waarover INT-taalkundige Vivien Waszink schrijft in het Nederlands-Vlaamse tijdschrift Neerlandia. Nieuwe woorden, oftewel neologismen, zien er meestal niet zo opvallend uit. Het zijn vaak samenstellingen…

Categorieën
Nieuws

Scheldwoorden­test

Ezel, hoer, of homo: welke scheldwoorden vind je wel kunnen en welke zijn echt uit den boze? Samen met het tijdschrift Quest ontwikkelde het INL een onlinetest om te onderzoeken waar de grenzen van scheldwoorden precies liggen. Schelden doen we om ons te verweren, om iemand aan te vallen, om afkeer kenbaar te maken van…

Categorieën
Nieuws

ENeL: Europees netwerk voor lexicologen

Eind maart en begin april 2016 neemt het INL deel aan verschillende bijeenkomsten van ENeL (European Network of e-Lexicography). In de workshops wordt onder andere gesproken over verschillende woordenboekapplicaties, digitalisering en standaardisering. In 2013 hebben het INL en de Fryske Akademy samen met partners uit 28 andere Europese landen een subsidie voor vier jaar ontvangen…

Categorieën
Nieuws

Lezing: Taalportaal en de taalkundige

Op dinsdagochtend 1 maart is er op het INL in Leiden een openbare lezing over Taalportaal: het digitale platform dat alle kennis over de Nederlandse, Friese en Afrikaanse grammatica beschikbaar maakt voor een internationaal publiek. In de lezing zullen taalkundigen Ton van der Wouden en Marc van Oostendorp laten zien wat het Taalportaal de taalkundige…

Categorieën
Jaaroverzicht in nieuwe woorden

Jaaroverzicht 2015 in nieuwe woorden

Elk jaar zetten we een selectie uit onze rubriek Neologisme van de week op een rij, voor elke maand een woord. Een terugblik op 2015 in twaalf nieuwe woorden.

Categorieën
Jaaroverzicht in nieuwe woorden

Jaaroverzicht 2014 in nieuwe woorden

Elk jaar zetten we een selectie uit onze rubriek Neologisme van de week op een rij, voor elke maand een woord. Een terugblik op 2014 in twaalf nieuwe woorden.

Categorieën
Gelegenheidswoordenboekjes

Sambavoetbal­woordenboekje

Het WK voetbal van 2014 in Brazilië heeft heel veel nieuwe woorden (neologismen) opgeleverd. We hebben al die voetbalwoorden bij elkaar gezet in dit gelegenheidswoordenboekje.

Categorieën
Woordbaak

Waar komt het woord ‘hort’ vandaan?

Het woord hort komt alleen nog voor in een paar uitdrukkingen, bijvoorbeeld in de hort op gaan en met horten en stoten. De hort op gaan Het gaat hier om twee verschillende woorden: in de hort op gaan komt hort van het Middelnederlandse zelfstandig naamwoord huert of hurt, dat ‘weg’ betekent. Als je de hort…

Categorieën
Nieuws

Woorden in beweging

150 jaar Van Dale Dit evenement is voorbij. Woensdag 10 september, Antwerpen Van Dale bestaat 150 jaar. Om dat te vieren organiseert het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) samen met Van Dale ‘Woorden in Beweging’: een laagdrempelige conferentie met een wetenschappelijk tintje. De middag is gratis toegankelijk en bestaat uit vier lezingen, afgewisseld met gesproken…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt ‘knoerthard’ vandaan?

Knoerthard betekent ‘heel hard’. Een geluid kan bijvoorbeeld knoerthard zijn of je kunt knoerthard werken. Maar wat is een knoert eigenlijk? Een knoert kan twee dingen betekenen: een groot exemplaar van iets of een harde slag of stoot. Het woord is waarschijnlijk ontstaan uit het oudere knoerst dat onder andere gebruikt werd voor (boom)stronk, een…

Categorieën
Woordbaak

Wat is een ‘heitje’?

De uitdrukking een heitje voor een karweitje wil zeggen dat je geld krijgt voor het doen van een klusje. Een heitje zal dus wel een munt zijn, maar welke? Een heitje is hetzelfde als een kwartje of vijf stuivers. Het komt van het Jiddische woord hei: de vijfde letter van het Hebreeuwse alfabet met getalswaarde…

Categorieën
Woordbaak

Hoe is het woord ‘hamvraag’ ontstaan?

Met hamvraag bedoelen we de hoofdvraag, de vraag waar het allemaal om draait. Maar waar komt het woord eigenlijk vandaan? Heeft het daadwerkelijk met varkensvlees te maken? Ja, het is letterlijk een vraag waarmee je een ham kon verdienen. Oorspronkelijk komt de hamvraag uit het radiospel Mastklimmen van de NCRV uit de jaren 50. Deelnemers…

Categorieën
Woordbaak

Als iets ‘afgezaagd’ is, is er dan gebruikgemaakt van een zaag?

Iets wat tot vervelens toe gezongen, gespeeld, gezegd, geschilderd, beweerd, behandeld, gebruikt of (na)gemaakt is, noem je ‘afgezaagd’. Wat heeft dat met zagen te maken? Afgezaagd in figuurlijke zin wordt sinds de eerste helft van de negentiende eeuw gebruikt. Daaraan ligt een oorspronkelijk muzikale betekenis ten grondslag, namelijk ‘eentonig strijken of krassen op een viool’.…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt de uitdrukking ‘als puntje bij paaltje komt’ vandaan?

“Als puntje bij paaltje komt, is iedereen voor Ajax”, schrijft een voetbalfan als reactie op een nieuwsbericht over het KNVB-bekertoernooi. De uitdrukking betekent: ‘als het erop aankomt’. Maar wat heeft dat met een puntje en een paaltje te maken? Waarschijnlijk is puntje een verbastering van putje. In het Middelnederlands bestond de uitdrukking put ende pael…

Categorieën
Woordbaak

Heeft ‘verkikkerd zijn op iets of iemand’ iets te maken met kikkers?

Het is vandaag de eerste dag van de lente. Een nieuw begin, misschien wel een nieuwe liefde? Liefde associeer je niet meteen met kikkers, maar intussen kun je wel ‘verkikkerd’ zijn op iemand. Heeft dat letterlijk met kikkers te maken? Ja, verkikkerd betekent letterlijk ‘een kikker geworden’. De kikker staat bekend om zijn grote voortplantingsdrift.…

Categorieën
Woordbaak

Wat zijn ‘argusogen’?

Als je iets ‘met argusogen volgt’, dan houd je iets goed en met een zekere argwaan in de gaten. Maar waar komt dat woord argusogen vandaan? Het woord gaat terug op de Griekse mythologie. Het verwijst naar Argus, een reus die over zijn gehele lichaam ogen had. Omdat hij daarmee alles goed in de gaten…

Categorieën
Woordbaak

Wat betekent ‘zwaag’ in plaatsnamen?

Beetsterzwaag, Kollumerzwaag of gewoon Zwaag. Het woord zwaag komt voor in plaatsnamen in Friesland, maar we vinden het ook in Noord-Holland. Wat betekent het woord oorspronkelijk? Zwaag is een woord uit het Oudfries (swaech) dat ‘weiland’ betekent. In Noord-Holland werd vanaf de vroege middeleeuwen voor een groot deel Fries gesproken. Veel Noord-Hollandse plaatsnamen bevatten daarom…

Categorieën
Woordbaak

Waarom komt iets ‘voor de bakker’ en niet ‘voor de slager’?

Als iets geregeld is, dan hoor je weleens: ‘Voor de bakker!’ Als iets ‘voor de bakker komt’, dan komt het dus wel goed. Maar wat heeft die bakker er precies mee te maken? Waarschijnlijk herinnert dat komt voor de bakker (‘dat komt in orde’) aan de tijd dat mensen geen oven hadden om brood in…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt de naam ‘Valentijnsdag’ vandaan?

Op 14 februari geven geliefden elkaar extra aandacht door een kaartje te sturen, een cadeautje te geven of romantisch te dineren. Het is namelijk Valentijnsdag. Maar waarom heet die dag eigenlijk zo? Valentijn komt van de Latijnse naam Valentinus, die verband houdt met het woord valens, dat ‘krachtig’ betekent. Valentinus was de naam van twee…

Categorieën
Woordbaak

Waarom heet friet met kaas en shoarma een ‘kapsalon’?

Sinds 2011 wordt ieder jaar De Gouden Kapsalon uitgereikt voor de beste kapsalon in Rotterdam. De kandidaten zijn geen zaken waar je je haar kunt laten knippen – het gaat om iets heel anders. Een kapsalon is een aluminiumbakje gevuld met friet en shoarma, en daaroverheen een laag kaas. Het geheel is ook nog even…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt het woord ‘hufter’ vandaan?

Een loper loopt, een stalker stalkt, een lifter lift. Wat doet een hufter dan? ‘Huften’? En wat is dat dan precies ? Het woord hufter is waarschijnlijk afgeleid van het in de negentiende eeuw voorkomende werkwoord hufteren (‘huiveren, rillen’). Hufter betekende toen dan ook eerst ‘iemand die rilt’ of ‘koukleum’. Vervolgens kreeg het de figuurlijke…

Categorieën
Woordbaak

Is een hangmat wel een ‘mat die hangt’?

Als je erover nadenkt, is hangmat een raar woord: een hangmat is eigenlijk geen hangende mat, maar een opgehangen doek. Hoe komen we aan die benaming? In de tijd van de zeereizen naar Zuid-Amerika leenden Spaanse zeevaarders het in Haïti voorkomende woord voor ‘hangmat’: hamaca. In het Nederlands werd het overgenomen als hamak. Dit werd…

Categorieën
Gelegenheidswoordenboekjes

Selfictionary

Van ‘brilfie’ tot ‘stemfie’: de selfie zet aan tot creativiteit, niet alleen in het soort foto’s, maar ook in de woorden daarvoor. Een verzameling selfie-woorden.

Categorieën
Jaaroverzicht in nieuwe woorden

Jaaroverzicht 2013 in nieuwe woorden

Elk jaar zetten we een selectie uit onze rubriek Neologisme van de week op een rij, voor elke maand een woord. Een terugblik op 2013 in twaalf nieuwe woorden.

Categorieën
Woordbaak

Waar komt de ‘hamburger’ vandaan?

Komt het platte stuk rundergehakt (en ook: een broodje met dat gehakt) dat we een ‘hamburger’ noemen ook echt uit de Duitse stad Hamburg? De hamburger komt oorspronkelijk inderdaad uit Hamburg. In de eerste helft van de vorige eeuw zien we in het Amerikaans-Engels hamburger in de voor ons vertrouwde betekenis opduiken: eerst als aanduiding…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt het woord ‘wrang’ vandaan?

“Wat een goede smaak, lekker wrang!”, zei schrijver Jan Wolkers ooit toen hij in een televisieprogramma over zijn achtertuin met smaak een bes opat. Wat bedoelde hij met wrang, en hoe komen we aan dat woord? Wrang betekent ‘zuur’, en het is afgeleid van het werkwoord wringen. In de middeleeuwen betekende wrang iets anders: ‘verdraaid’,…

Categorieën
Woordbaak

Is ‘boterham’ ontstaan uit ‘boter’ en ‘ham’?

Een sneetje brood kun je ook met iets anders beleggen dan met ham. Waarom noemen we een boterham dan toch een ‘boterham’? Boter in boterham verwijst inderdaad naar wat mensen vaak het eerst op hun brood doen. Maar met ham als ‘vlees voor op brood’ heeft boterham niet veel te maken. Waarschijnlijk betekent -ham hier…

Categorieën
Woordbaak

Wat heeft een ’tegenligger’ met ‘liggen’ te maken?

Een tegemoetkomende auto of fiets noemen we een tegenligger. Bij ligger denk je aan het werkwoord liggen, maar daarbij gebeurt er niet zoveel. Zeker niet in een hoog tempo. Waar komt die benaming dan vandaan? Het woord tegenligger komen we voor het eerst tegen in de negentiende eeuw. Toen bestond ook de vorm tegenlegger, met…

Categorieën
Woordbaak

Waarom wordt het Openbaar Ministerie vaak ook ‘het parket’ genoemd?

Het Openbaar Ministerie (OM) brengt verdachten voor de strafrechter en zorgt ervoor dat strafbare feiten worden opgespoord en vervolgd. Wat heeft dat met ingelegde houten vloeren te maken? Omdat dit soort vloeren altijd in het kantoor van de magistraten zouden liggen? Het woord parket hebben we uit het Frans geleend. Het betekent van origine ‘afgesloten…

Categorieën
Woordbaak

Is een ‘schoon’ meisje altijd fris gewassen?

Wat is het eerste waar je aan denkt bij het woord schoon? Als je antwoord ‘schone was’ is, ben je waarschijnlijk een Nederlander. Vlamingen hebben namelijk een heel andere associatie met het woord schoon. Nederlanders associëren schoon met een frisgewassen kledingstuk of persoon. Een schoon meisje is dus ‘niet vuil’. Als Vlamingen het over een…

Categorieën
Woordbaak

Hoe is het woord ‘roekeloos’ ontstaan?

Iemand die zich roekeloos gedraagt in het verkeer is een gevaar op de weg. Roekeloos betekent zorgeloos zijn over de gevolgen van een bepaalde handeling, onbezonnen gedrag vertonen. Waar komt de term vandaan? Roekeloos gaat terug op het Middelnederlands, dat tussen 1200 en 1500 in het Nederlandse taalgebied gesproken werd. In die tijd bestond het…

Categorieën
Woordbaak

Waarom heet een ui in het zuiden ‘ajuin’?

“Een eetbare, uit laagjes bestaande bol met een scherpe geur en pittige smaak, die in snippers of ringen gesneden wordt en warm of koud gebruikt wordt als groente of als smaakmaker in gerechten.” Wat dit is? Een ui, zullen de meeste Nederlanders zeggen. Het antwoord van Vlamingen: ajuin. Eigenlijk kunnen we de vraag beter omdraaien:…

Categorieën
Woordbaak

Welk Nederlands woord is het meest overgenomen in andere talen?

Computer en internet, twee veelgebruikte woorden in het Nederlands die we overnamen uit het Engels. Vroeger was vooral het Frans van grote invloed op onze taal. Garage en paraplu zijn daar voorbeelden van. Maar andersom gebeurt het ook. Welk woord uit het Nederlands is het meest overgenomen in andere talen? Het meest uitgeleende Nederlandse woord…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt de naam ‘slavink’ vandaan?

Een rolletje gehakt omwikkeld met spek. Daar komt geen sla of vogel aan te pas zou je denken. Waar komt de naam van het meest gegeten stukje vlees in Nederland dan vandaan? Eerst was er de blinde vink: in een lapje (kalfs)vlees gerold gehakt. De blinde vink werd zo genoemd omdat het leek op een…

Categorieën
Woordbaak

Wat is het langste Nederlandse woord?

Rindfleischetikettierungsüberwachungsaufgabenübertragungsgesetz: het langste Duitse woord van 63 letters gaat verdwijnen, meldden de kranten deze week. Wat is eigenlijk het langste Nederlandse woord? Het langste Nederlandse woord bestaat niet. Of is beter gezegd oneindig lang. In het Nederlands kun je eindeloos nieuwe woorden maken door samenstellingen te maken. Bijvoorbeeld: voor een kindercarnavalsoptocht zijn voorbereidingswerkzaamheden nodig en…

Categorieën
Woordbaak

Waarom heet pindakaas niet pindaboter?

Pindaboter, pindapasta of pindasmeersel. Klinkt allemaal heel logisch. Maar pindakaas? Toch is dat de officiële Nederlandse naam van het broodbeleg. Het woord heeft niks te maken met gestremde melk, maar alles met Suriname en roomboter. Het woord pindakaas vinden we voor het eerst in Suriname. Daar werd in de achttiende eeuw het woord pienda-dokoen gebruikt voor…

Categorieën
Woordbaak

Waarom bestaan ‘ou’ en ‘au’ naast elkaar?

Rauw, kou, blauw en vouw. Au en ou klinken hetzelfde maar toch schrijven we het anders. Als zulke dubbelspellingen voorkomen, is dat omdat deze klanken van oorsprong wél verschillend werden uitgesproken. De oorspronkelijke klank in koud, goud en Wouter was ol. Voor een d of t werd de klank in het Nederlands vervormd tot ou.…

Categorieën
Woordbaak

Waarom zeggen sommige mensen ‘zeuven’ in plaats van ‘zeven’?

Regionale uitspraak, om zeven van negen te kunnen onderscheiden of toch gewoon bekakt? Er zijn verschillende theorieën in omloop over de uitspraak van het cijfer zeven als zeuven. Maar wat is de ware oorzaak? De eu in zeuven heeft een taalhistorische achtergrond. Een lange e kon door een bepaald soort umlaut of door andere invloeden…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt de term ‘directoire’ voor een slipje vandaan?

‘Waarom noemde mijn moeder na haar kostschooltijd een slipje een directoire?’, werd ons gevraagd. Frans was lange tijd de taal van de elite in Nederland. Op de kostschool gaf men waarschijnlijk de voorkeur aan directoire omdat het een stuk deftiger klinkt dan onderbroek. Maar waar komt het woord eigenlijk vandaan? Directoire of pantalon directoire is…

Categorieën
Woordbaak

Waarom noemen we een ‘stoep’ ook ’trottoir’?

Soms bestaan er meerdere woorden voor dezelfde betekenis. Deze synoniemen ontstaan vaak los van elkaar. Ze komen voort uit het contact tussen verschillende volken en talen, via leenwoorden. Oudere leenwoorden worden meestal door nieuwe verdrongen. Maar ze kunnen ook naast elkaar blijven bestaan. Zoals stoep en trottoir. Stoep is afgeleid van het werkwoord stappen. In…

Categorieën
Woordbaak

Hoelang bestaat het woord ‘Koningsdag’ al?

Vanaf 2014 wordt Koninginnedag Koningsdag. Geen nationale feestdag meer op 30 april. Voortaan vieren we de verjaardag van de toekomstige koning Willem-Alexander op de 27e van de maand. Onlangs is Koningsdag opgenomen in het Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW). Maar nieuw is het woord niet. Koningsdag vonden we al in het ANW onder vermelding van de…

Categorieën
Woordbaak

Hoe is het woord ‘elkaar’ ontstaan?

Het woord elkaar is een samentrekking van elkander, dat op zijn beurt weer uit twee woorden bestaat: elk en ander. In het Middelnederlands was deze combinatie scheidbaar, waarbij elk het onderwerp van de zin was en ander verbogen werd: uppe twee berghe stont die stede, elc jeghen andren verheven (Rijmb. 31193). Klankweglating De samengetrokken vorm…

Categorieën
Woordbaak

Waarom gebruiken we het woord ‘pakkerd’ voor een kus?

Een kus of een zoen geven, dat klinkt logisch. Maar een kus pakken? Het woord pakkerd gebruiken we namelijk ook wel om een stevige kus te benoemen. Wat is de relatie met het werkwoord pakken? Een pakkerd verwijst in eerste instantie naar een omhelzing of knuffel. Pakkerd is dan inderdaad een afleiding van het werkwoord…

Categorieën
Woordbaak

Hoe is het woord ’tulp’ ontstaan?

“Bedankt voor die bloemen”. Inmiddels weten we wie deze legendarische woorden dit jaar zal uitspreken tijdens het Urbi et Orbi. Nederlandse bloemen zijn een begrip in de wereld, en dan met name de tulp. Maar die tulp is niet zo Nederlands als we denken … De tulp is afkomstig uit Turkije. De Turkse naam voor…

Categorieën
Nieuws

Zeebrieven op koers naar leesbaarheid

Onderweg per schip, gekaapt door de Engelsen en eeuwen later herontdekt in een archief: duizenden persoonlijke en zakelijke brieven van 17e- en 18e-eeuwse Nederlanders die hun bestemming nooit bereikten. Een goudmijn voor historici, maar zeker ook voor taalkundigen. Want waar vind je zoveel alledaags taalgebruik in ongepolijste spelling? Samen met Universiteit Leiden ontcijfert het INL…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt het woord ‘stapelgek’ vandaan?

Stapelverliefd, stapeldol of stapelgek. Drie woorden die aangeven dat je iemand heel erg leuk vindt. Of dat je niet goed bij je hoofd bent, in het laatste geval. Wat betekent stapel in deze samenstellingen? Het woord stapel kennen we vooral in de betekenis ‘een berg, een heleboel’. We gebruiken het om de veelheid van iets…

Categorieën
Woordbaak

Waarom noemen we een etage ‘verdieping’ en niet ‘verhoging’?

Ongeveer 20% van de Nederlanders woont in een flat; een gebouw met meerdere woonlagen. Om die woonlagen te bereiken moeten we met de trap of lift omhoog in het gebouw. Toch zijn we gewend zo’n woonlaag verdieping te noemen. Is verhoging niet veel logischer? Voor het antwoord gaan we terug naar de eerste helft van…

Categorieën
Woordbaak

Wat heeft ‘mierzoet’ met een mier te maken?

Iets wat buitengewoon zoet is, wordt in het Nederlands mierzoet genoemd. Het woord wordt in eigenlijke zin gebruikt (“een mierzoete likeur”), maar vaak ook figuurlijk (“een mierzoet verhaal”). De relatie tussen zoet en de mier is gelegen in een eigenschap van de meeste mieren. De mier is namelijk gek op honingdauw, een zoete, op nectar…

Categorieën
Jaaroverzicht in nieuwe woorden

Jaaroverzicht 2012 in nieuwe woorden

Elk jaar zetten we een selectie uit onze rubriek Neologisme van de week op een rij, voor elke maand een woord. Een terugblik op 2012 in twaalf nieuwe woorden.

Categorieën
Nieuws

Pandapunten en grexit: mooiste en lelijkste woord 2012

Pandapunten krijg je voor elke seksloze maand. Studenten krijgen zo’n punt voor elke week zonder seks. Met bijna 40% van de stemmen is pandapunten een overtuigende winnaar van de verkiezing Mooiste Woord 2012. Ruim 31% van de Nederlandse taalgebruikers gruwelt van grexit: Lelijkste Woord van 2012. Het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) sloot vrijdag 14…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt ‘stierlijk vervelen’ vandaan?

Vervelen stieren zich snel? Zijn het soms lastige dieren? Die indruk krijg je tenminste bij de uitdrukkingen ‘zich stierlijk vervelen’ en ‘stierlijk vervelend zijn’. De herkomst van het woord vinden we alleen niet in de wei, maar op zee. Stierlijk betekent in deze uitdrukkingen niet letterlijk ‘als een stier’ maar ‘heel erg’. Hiervoor gaan we…

Categorieën
Woordbaak

Waarom heet borstplaat eigenlijk borstplaat?

Het woord borstplaat kennen we in twee betekenissen: het onderdeel van een harnas dat de borst beschermt en het mierzoete snoepje uit de zak van Sinterklaas. De link tussen het lichaamsdeel en het harnas is duidelijk, maar hoe zit het met het snoepje? Snoep als medicijn Op het eerste gezicht hebben beide betekenissen weinig met…

Categorieën
Woordbaak

Wie is de bouwvakker onder de insecten?

Sommige insecten staan te boek als harde werkers. Neem de mier, uit de uitdrukking hij werkt als een mier. Maar de bouwvakker onder de insecten? Dat is een speciale soort met een speciale naam. Namelijk de behangersbij, ook wel metselbij genoemd. De behangersbij is een bij van het geslacht Megachile. De wijfjes van deze bijensoort…

Categorieën
Woordbaak

Kun je van tevoren over iets ‘nadenken’?

Stel, je zit gezellig met wat vrienden bij elkaar en iemand beweert dat het onmogelijk is om het woord nadenken te gebruiken als je van tevoren ergens over denkt. Dat leidt al snel tot een verhitte discussie, met als kernvraag: verwijst het woordje na in nadenken naar de betekenis ‘volgend op’ of ‘later dan’ of…

Categorieën
Woordbaak

Is ‘onderwijzen’ ondermijnen of ondersteunen?

Waar komt het woord onderwijs vandaan? Om antwoord te geven op die vraag, ontleden we het woord. Het woorddeel onder in onderwijs kan een negatieve associatie oproepen. Zeker in de context van de zogenaamde machts- en statuspositie van een docent ten opzichte van zijn leerlingen. Bijvoorbeeld doordat je denkt aan woorden als onderdanig, ondermijnen en…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt het woord ‘jeuken’ vandaan?

Als iets kriebelt heb je jeuk, en als je krabt op de plek waar het kriebelt, ben je aan het jeuken. Voor de herkomst van dat woord gaan we terug naar het West-Germaans. Jeuken komt uit het Middelnederlandse joken, dat op zijn beurt weer teruggaat op de West-Germaanse vorm jukjan. Volgens de klankwetten van het…

Categorieën
Woordbaak

Naar welke vogel verwijst ‘kind noch kraai hebben’?

Je zou denken dat deze uitdrukking iets te maken heeft met de bekende zwarte vogel. Maar de uitdrukking zit anders in elkaar. We gaan terug naar het boerenerf in de middeleeuwen voor het antwoord. De uitdrukking kind noch kraai hebben betekent dat je geen kinderen en naaste bloedverwanten hebt. Dan sta je dus helemaal alleen…

Categorieën
Woordbaak

Zijn pappa en mamma wel correct?

“Schrijf je nou mama en papa, of mag mamma en pappa ook?” Deze vraag stelde opinieweekblad Elsevier aan ons. Het antwoord kwam van Lut Colman, een van onze taalkundigen: “Allebei de schrijfwijzen zijn correct.” De woorden mama en papa zijn afkomstig uit het Frans. In de 19de eeuw raakte de uitspraakspelling mamma en pappa in…

Categorieën
Woordbaak

Wat is een ‘patchworkgezin’?

Vroeger dacht je bij het woord gezin aan twee ouders met een of meer kinderen. Vandaag de dag voldoet een simpel woord als gezin niet meer. Gezinssamenstellingen veranderen, en dat zie je terug in onze taal. Er ontstaan nieuwe woorden voor nieuwe gezinsvormen, bijvoorbeeld patchworkgezin. Een patchworkgezin is een samengesteld gezin. In elk geval een…

Categorieën
Woordbaak

Hoe oud is het woord ‘doorpakken’?

“Rutte: doorpakken en vooruitkijken”, luidt de titel van een nieuwsbericht van de NOS. Politici gebruiken het woord doorpakken veel. Het klinkt als een oud woord, of is het juist van de laatste jaren? Het woord doorpakken in de betekenis ‘krachtdadig handelen, doortastend te werk gaan’ is relatief jong. In de jaren negentig van de vorige…

Categorieën
Woordbaak

Waarom heet de misère na een gezellige avond ‘kater’?

Drie oktober staat Leiden op zijn kop ter ere van Leidens Ontzet. Tot diep in de nacht kermis, muziek en drank. Dat betekent voor veel feestgangers de volgende dag een flinke kater. Waar komt de uitdrukking ‘een kater hebben’ eigenlijk vandaan? Je wordt wakker met een ellendig gevoel. Je bent misselijk en je hoofd bonkt.…

Categorieën
Woordbaak

Welk woord heeft de meeste medeklinkers achter elkaar?

De eerste herfststorm is achter de rug en de herfstchrysanten steken voorzichtig het hoofdje boven de grond. Het is herfst, en samenstellingen met dat woord leveren veel opeenvolgende medeklinkers op. Wat is het woord met de grootste medeklinkerstapeling? Veel opeenvolgende medeklinkers in een woord noemen we medeklinkerstapeling. In het Nederlands zijn lange medeklinkerstapelingen mogelijk doordat…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt de naam ‘Prinsjesdag’ vandaan?

Troonrede, miljoenennota en lenteakkoord; veelgebruikte woorden rondom de derde dinsdag van september. Die dag is het in Nederland namelijk Prinsjesdag, maar waar zijn de prinsjes? Op Prinsjesdag leest de koning de troonrede voor en dat is de opening van het nieuwe parlementaire jaar. Dit ritueel bestaat al sinds 1814, maar de benaming Prinsjesdag is pas…

Categorieën
Woordbaak

Waarom heet een potlood eigenlijk ‘potlood’?

U heeft het waarschijnlijk vandaag nog gebruikt: het rode stempotlood. Het potlood is in Nederland in 2009 weer ingevoerd omdat de stemcomputers onbetrouwbaar waren. Waar komt het woord potlood eigenlijk vandaan? Het woord potlood bestond al in de zestiende eeuw. Potlood verwees toen nog niet naar het schrijfgerei, maar naar een stof die we nu…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt ‘zo gek als een deur’ vandaan?

De populaire uitdrukking zo gek als een deur betekent ‘stapelgek’. Wat is er nu zo gek aan een deur? Het antwoord luidt: niets. Het Nederlandse woord deur is een typisch voorbeeld van een erfwoord, een woord dat al sinds mensenheugenis voorkomt in de taal. Het woord betekent volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) ‘Door…

Categorieën
Woordbaak

Wat is het oudste Nederlandse woord?

Het wad is niet alleen een bijzonder natuurverschijnsel, maar ook een bijzonder woord. Het is het eerste woord dat gevonden is op Nederlands grondgebied. Maar is het daarmee ook het oudste Nederlandse woord? Vanaf ongeveer de vijfde eeuw na Christus spreken we van het Nederlands als zelfstandige taal. Voor die tijd maakt de taal die…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt ‘ladderzat’ vandaan?

Ladderzat betekent ‘zeer dronken’. Het eerste deel van de samenstelling heeft, net als bijvoorbeeld in straalbezopen, stomdronken en apezat, een versterkend effect. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vermeldt in 1911 een werkwoord ladderen, dat in de studententaal van toen ‘iemand op een ladder thuisbrengen’ betekent. Iemand die ladderzat is, is dus iemand die zo…

Categorieën
Woordbaak

Wat is de betekenis van -sel in woorden als ‘deksel’, ‘raadsel’ en ‘verschijnsel’?

Met het achtervoegsel -sel worden in het Nederlands vooral zelfstandige naamwoorden gevormd uit werkwoordstammen. Bijvoorbeeld: het zelfstandig naamwoord deksel ontstaat uit het werkwoord dekken door het achtervoegsel -sel aan de stam dek toe te voegen. De betekenis van -sel kan per woord verschillen: Het geeft het product of het resultaat aan van de handeling die…

Categorieën
Woordbaak

Sinds wanneer bestaat er een standaard­spelling?

De spelling-Siegenbeek (1804) is de eerste officieel vastgelegde spelling van de Nederlandse taal. Het welbekende Groene Boekje maken we pas vanaf 1954. Onze eerste officiële spelling ontleent zijn naam aan Matthijs Siegenbeek. Deze hoogleraar kreeg van de overheid de opdracht een uniforme spelling op te stellen. Volgens hem moest de spelling zoveel mogelijk de uitspraak…

Categorieën
Woordbaak

Wat is ‘moederziel’ in de uitdrukking ‘moederziel alleen’ eigenlijk?

In de middeleeuwen kende men de uitdrukking al moeder ene. Daarin betekende het woord ene ‘verlaten van, verlaten door’. Al moeder ene betekende dus ‘zelfs door zijn moeder verlaten’. Ene verdween in deze betekenis echter uit het actieve taalgebruik en werd in de zeventiende eeuw vervangen door het nog wel bekende alleen ‘eenzaam, verlaten’. Al…

Categorieën
Woordbaak

Hoe is de betekenis van ‘achterbaks’ te verklaren en heeft ‘voorbaks’ dan ook bestaan?

Bak betekent in het Middelnederlands ‘rug’, vergelijk ook het Engelse back. Achterbaks betekende dus letterlijk ‘achter de rug van iemand’. Hierbij ontstond al vroeg een figuurlijke betekenis ‘stiekem; zonder dat iemand het ziet of merkt; buiten iemand om’. Het oudste voorbeeld van dit figuurlijke gebruik stamt uit de vijftiende eeuw. Omdat je rug alleen maar…

Categorieën
Woordbaak

Waarom zeggen we ‘drieletter­woord’ en niet ‘drieletters­woord’?

De tussenklanken -s en -en in samenstellingen zijn niet zonder meer gelijk aan meervoudsuitgangen. Er is echter wel een relatie met het meervoud als je kijkt naar de systematiek. Woorden met een meervoud op -s krijgen nooit een tussenklank -en, tenzij het om woorden gaat die daarnaast ook een meervoud op -en hebben (bijvoorbeeld directeurskamer,…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt het achtervoegsel -waarts in ‘voorwaarts’ en ‘zijwaarts’ vandaan?

Het achtervoegsel -waarts is een afleiding van het Middelnederlandse bijwoord wart, wert met de betekenis ‘naar, in de richting van’. Het is een vorming bij het werkwoord worden in zijn oorspronkelijke betekenis ‘draaien, (zich) wenden’.

Categorieën
Woordbaak

Wat betekent ‘sinaas’ in ‘sinaasappel’?

In de zestiende eeuw namen de Portugezen vanuit China zaden mee van een zoete citrusvrucht. Deze vrucht verspreidde zich in de daaropvolgende eeuwen via Italië al snel over heel Europa en kreeg de naam van het land van herkomst: ‘China’s appels’ of ‘appels van China’. Omdat China in die tijd ook wel als Sina gespeld…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt ‘mijn competentie hebben’ vandaan?

De vraag luidde: “Als wij voldoende hadden gegeten en niet nog eens opgeschept wilden hebben, moesten wij zeggen: ‘Ik heb mijn competentie.’ Nu kan ik nergens terugvinden waar dit vreemde gezegde vandaan komt. Kunt u helderheid verschaffen?” Voor het antwoord moeten we diep in het verleden duiken. Als we genoeg gegeten hebben, kunnen we neutraal…

Categorieën
Woordbaak

Hoe is de betekenis van het woord ‘kruiperig’ te verklaren vanuit ‘kruipen’?

Het woord kruiperig is een regelmatige afleiding van de stam van het werkwoord kruipen met het achtervoegsel -erig. Het suffix -erig is productief, dat wil zeggen dat het nog altijd gebruikt wordt om er woorden mee te vormen. Meestal wordt het achter een werkwoordstam geplakt (bijterig, huilerig, rillerig), maar ook wel achter een bijvoeglijk naamwoord…

Categorieën
Woordbaak

Wat is de betekenis van ‘koeterwaals’?

Koeterwaals is een term die gebruikt wordt om onbegrijpelijk taalgebruik aan te duiden. De oudste vermelding van koeterwaals dateert uit de negentiende eeuw, maar al in de zeventiende eeuw vinden we in het Nederlands het zelfstandig naamwoord koeterwaal voor ‘iemand die een onverstaanbare/onbegrijpelijke taal spreekt’ en het werkwoord koeterwalen ‘een onverstaanbare/onbegrijpelijke taal spreken’. Ook koeterwaals is…

Categorieën
Woordbaak

Waarom staat het werkwoord ‘zich beseffen’ niet in de woordenboeken?

Zich beseffen is een contaminatie van twee werkwoorden die hetzelfde betekenen, namelijk zich realiseren en beseffen. Onder invloed van het formelere zich realiseren is men in de spreektaal ten onrechte ook beseffen als wederkerend werkwoord gaan gebruiken en worden constructies als ik besef me dat ik fout zit en zij beseft zich niet wat zij…

Categorieën
Gelegenheidswoordenboekjes

EK-voetbalwoorden­boekje

Angstgegner, chocoladebeen, thuisfluiter: voetbal is een onuitputtelijke bron van aansprekende woorden. Een gelegenheidswoordenboekje met voetbalwoorden uit 2012.

Categorieën
Woordbaak

Wat heeft een ‘moedervlek’ met moeders te maken?

Een moedervlek is een donkere pigmentvlek op de huid. Vroeger dacht men dat deze vlekken aangeboren waren, maar meestal ontstaan ze pas in de eerste jaren na de geboorte. Het woord komt al zeker sinds 1761 in het Nederlands voor. Zulke vlekken werden vroeger ook wel maanvlekken of muizenvlekken genoemd. De benaming moedervlek verwijst naar…

Categorieën
Woordbaak

Wat heeft een haan met een ‘sprinkhaan’ te maken?

Het Nederlandse woord haan betekent etymologisch ‘de zanger’ en houdt in tal van talen verband met een werkwoord dat ‘zingen’ betekent. Net als de haan zijn sprinkhanen en krekels in staat om te ‘zingen’: ze maken tjilpende of tsjirpende geluiden door met de achterpoot tegen de vleugel te wrijven. Het verband tussen de haan en…

Categorieën
Woordbaak

Waar komt het woorddeel ‘sjoel’ in ‘sjoelbak’ vandaan?

Sjoelbak is afkomstig van het Friese woord sjoeltafel. Dit was een lange tafel met aan de zijkanten opstaande randen en aan de achterkant een aantal vakjes waar je schijven in moest zien te schuiven om punten te verdienen. Later gebruikte je een losse bak die als je ging spelen op de tafel gelegd kon worden.…

Categorieën
Woordbaak

Waar komen de geldtermen ‘doni’ en ‘barki’ vandaan?

Doni (uitspraak: ‘donnie’) en barki komen allebei uit het Surinaams. In het Surinaams betekende doni eerst alleen ‘muntstuk van tien cent’, en later ook ‘biljet van tien gulden’ of ‘bedrag van tien gulden’. Barki betekent ‘biljet van honderd gulden; bedrag van honderd gulden’. In het Surinaams kunnen die twee woorden door iedereen gebruikt worden, maar…

Categorieën
Nieuws

Brieven als buit: lemmatiseren van brieven uit de 17e en 18e eeuw

Vanaf begin februari 2012 zijn Marijke Mooijaart en Nina Bouwmeester (beiden van het INL) bezig met het lemmatiseren van zo’n duizend brieven uit de 17e en 18e eeuw. Lemmatiseren wil zeggen dat aan alle woorden en woordvormen een moderne standaardvorm wordt gehecht, zodat de teksten gemakkelijk doorzoekbaar worden. Deze brieven maken deel uit van het…

Categorieën
Nieuws

Wildbreien neologisme van 2011

De verkiezing van het neologisme van het jaar 2011 heeft een overduidelijke winnaar opgeleverd: wildbreien. In deze crisistijd is er kennelijk behoefte aan iets vrolijks en het wildbreien – ook straatbreien genoemd – heeft er letterlijk voor gezorgd dat het straatbeeld opgevrolijkt wordt. Goede tweede was de woordspeling infobesitas, een woord dat inspeelt op een van de schaduwkanten van onze informatiemaatschappij.…

Categorieën
Jaaroverzicht in nieuwe woorden

Jaaroverzicht 2011 in nieuwe woorden

Elk jaar zetten we een selectie uit onze rubriek Neologisme van de week op een rij, voor elke maand een woord. Een terugblik op 2011 in twaalf nieuwe woorden.

Categorieën
Gelegenheidswoordenboekjes

E-klachten­woordenboekje

RSI kennen we, maar er zijn nog tientallen andere klachten en syndromen die veroorzaakt worden door het gebruik van moderne apparaten en media zoals de mobiele telefoon en Facebook.

Categorieën
Gelegenheidswoordenboekjes

Sporttermen­woordenboekje

Alle termen uit alle sporten beschrijven, dat lukt geen mens. Toch hebben we er in het Algemeen Nederlands Woordenboek al veel verzameld, van ‘aanwijsplaats’ tot ‘walk-over’. Een selectie.

Categorieën
Gelegenheidswoordenboekjes

Formatie­woordenboekje

In 2010-2011 kostte het in België en Nederland veel moeite om een kabinet te vormen. De (in)formateurs hadden er een zware kluif aan. Wij hebben in dit gelegenheidswoordenboekje veelvoorkomende termen uit die onderhandelingsfase verzameld.

Categorieën
Gelegenheidswoordenboekjes

3 oktober­woordenboekje

Rond 3 oktober zijn talloze woorden te horen die rond het Leidens Ontze en de viering ervan een rol spelen. Het INT, gevestigd in Leiden, maakte er dit gelegenheidswoordenboekje voor.