Vorige week was het ‘Verantwoordingsdag’, de dag waarop de Nederlandse Rijksoverheid en ministeries hun jaarverslagen presenteren aan de Tweede Kamer. Jaarlijks gebeurt dit op de derde woensdag in mei. De bijnaam ervan luidt gehaktdag, omdat leden van de Tweede Kamer doorgaans veel kritiek hebben op die jaarverslagen. Zij maken er als het ware gehakt van.
Als ik het woord gehaktdag hoor, denk ik meteen: ‘woensdag gehaktdag’. Die associatie, die zonder twijfel meer mensen zullen hebben, gaat vast terug op een reclamecampagne, maar van wanneer dateert die? En wat was het doel ervan?
Donderdag en vrijdag gehaktdag
Voor zover ik kan nagaan duikt het woord gehaktdag voor het eerst op in een advertentie in de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant van begin april 1933. “Morgen donderdag weer gehaktdag. Speciale prijs. 1 kwartje per pond”, luidt de boodschap van slagerij De Concurrent in Zwolle.
De tweede vermelding dateert van 1935, in een advertentie van dezelfde slagerij in dezelfde krant. “Gehaktdag 30 ct. per pond, 2e pond een kwartje” staat er, zonder een weekdag te noemen. Op een vrijdag in 1936 volgde een vergelijkbare advertentie, andermaal van dezelfde slagerij: “Speciale gehaktdag”.
Het lijkt er dus sterk op dat het woord gehaktdag een vondst is van een bepaalde Zwolse slager. Het was simpelweg een willekeurige dag in de week waarop gehakt goedkoper werd aangeboden.
“Britse vleeschkalender”
In oktober 1945 schreef een correspondent van dagblad De Tijd een stuk over de “Britse vleeschkalender”, dat wil zeggen de invloed die de oorlog had gehad op de vleesconsumptie van de Britten. Op zaterdag kocht men in Engeland een zogenoemde joint – een schouder van een lam of schaap bijvoorbeeld, dan wel een flink deel van een koe. Daar moesten de Britten het van zaterdag tot dinsdag mee doen.
De slager levert niets meer vóór Dinsdag, saucijsjes-dag. (…) Woensdag is gehakt-dag. Donderdag lever-en-nieren-dag. En de week is volgegeten. En ’s Zaterdags begint de nieuwe week. Schapenweek, of Lamsweek, of Runderweek, al naar gelang van des slagers kalender.
Woensdag gehaktdag, alleen woensdag!
Kreeg deze Engelse vleesconsumptie na de oorlog navolging in Nederland? Werd woensdag dus ook bij ons gehaktdag? Niet meteen. In 1952 riep een Rotterdamse slagersketen de dinsdag en donderdag uit tot gehaktdag, maar vanaf 1953 kozen steeds meer slagers in het hele land voor de woensdag. In advertenties gebruikten zij teksten als “Laat woensdag uw gehakt-dag zijn.” En: “WOENSDAG GEHAKTDAG!! f 1.25 p. p. (alleen Woensdag)”. Dan wel: “WOENSDAG GEHAKTDAG. Onderstaande prijzen alléén Woensdag”.
Dat slagers in heel Nederland vanaf 1953 gehakt op woensdag goedkoper aanboden, kwam doordat velen van hen verenigd waren bij de Vereniging voor Slagerij Reclame (VSR, later omgedoopt tot Vereniging van Keurslagers). Kennelijk adviseerde die vereniging haar leden om de formulering “Woensdag gehaktdag (alleen woensdag)” te gebruiken, want die kom je honderden keren tegen.
Links frame
Bij mijn weten dateert de bijnaam gehaktdag voor Verantwoordingsdag van 2001. In de Tweede Kamer debuteerde het in 2008. Angelien Eijsink, lid van de PvdA, zei toen in een debat: “Of moet de Kamer op gehaktdag mei 2010 bij de verantwoording over 2009 zeggen dat er in onze bijdrage in Afghanistan weer veel niet is waargemaakt?” Het jaar daarop, in 2009, zei Marianne Thieme, oprichtster van de Partij voor de Dieren: “De vragen die ik vorig jaar tijdens gehaktdag stelde over dit onderwerp, bleven onbeantwoord omdat minister Bos stelde geen inzicht te hebben in een dergelijk onderwerp” (namelijk duurzame en diervriendelijke stallen).
Je zou dan dus kunnen zeggen dat gehaktdag in de politieke betekenis een vondst is van links, zeg maar: een links frame.
Moord op woensdag
Op woensdag 30 januari 1991 vermoordde de Nederlandse schrijver Richard Klinkhamer (1937-2016) zijn vrouw. Hij begroef haar lichaam onder de vloer van een schuur. Eerder had Klinkhamer als slager gewerkt. Omdat er werd geroddeld dat hij het lijk van zijn vrouw door een gehaktmolen zou hebben gedraaid, werd die door de politie in beslag genomen. Klinkhamer schrijft hierover in een roman die hij, cynisch genoeg, Woensdag gehaktdag noemde. Hij begon eraan in het jaar van de moord. In 2000, nadat het lichaam van zijn vrouw bij toeval was gevonden, werd Klinkhamer veroordeeld tot zeven jaar gevangenisstraf. Zijn roman verscheen in 2007 en veroorzaakte toen veel ophef.
Wilt u automatisch op de hoogte worden gehouden van nieuwe afleveringen van WoordHoek? Schrijf u dan in voor Taalpost, de gratis e-mailnieuwsbrief van het Genootschap Onze Taal.
Ewoud Sanders is journalist en taalhistoricus. Hij schrijft elke week voor het Instituut voor de Nederlandse Taal.
Twitter: @ewoudsanders